Realizacje Czarodziejskiego fletu w powojennej historii Opery Wrocławskiej [część 1]

Czarodziejski flet w Breslau już 1 października w Operze Wrocławskiej! Dziś w naszym cyklu historycznym zaprezentujemy jak szeroki wachlarz pomysłów i potencjału inscenizacyjnego tkwi w arcydziele Mozarta przypominając dawne premiery tego niezwykłego tytułu w teatrze przy ulicy Świdnickiej.  

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; na zdjęciu: Pamina – Maria Sartova, Papageno – Antoni Bogucki; fot. Maciej Kański  

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; na zdjęciu: Tamino – Tadeusz Arski; fot. Janusz Matzner

Pierwszy raz Czarodziejski flet Wolfganga Amadeusa Mozarta w okresie powojennym został zaprezentowany widzom dopiero w 1972 r. Ówczesna dyrekcja postanowiła, że trudne do inscenizacji dzieło o bogatej warstwie symbolicznej i filozoficznej najlepiej będzie przekazać do wykonania, obeznanym z tradycją wystawiania tego tytułu, realizatorom z Niemiec. Do projektu postanowiono zaangażować artystów z Lipska. Reżyserią zajął się Wolfgang Weit, a scenografią Bernhard Schröter. W swojej realizacji pragnęli oni zerwać z obciążającymi utwór Mozarta aluzjami i kontrowersjami, które towarzyszą dziełu od samego początku powstania. Jak mówił sam reżyser: „owe dyskusje nad Czarodziejskim fletem mają dla odbiorcy opery mierne dziś znaczenie. Ważna pozostaje jej nadrzędna idea: walka światła z ciemnością, czyli zła z dobrem ukazana w formie ludowej przypowieści, mającej w sobie elementy teatru szekspirowskiego” (KT., Czarodziejski flet, „Gazeta Robotnicza”, 14.07.1972). W koncepcji Wolfganga Weita spektakl przybrał kształt nieco ludycznej komedii, jednocześnie manifestującej idee już oświeceniowe.

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; scena zbiorowa ze spektaklu; fot. Maciej Kański

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; na zdjęciu od lewej: Pierwsza Dama – Ludwika Kaczkowska, Druga Dama – Jolanta Kubis-Zielińska, Królowa Nocy – Krystyna Tyburowska, Trzecia Dama – Halina Szczegłowska, Tamino – Edwin Borkowski; fot. Janusz Matzner

Z pomysłem reżysera współgrała pełna symboliki i kontrastów scenografia. Wykonawcy zaangażowani do udziału w przedstawieniu byli w przeważającej liczbie artystami gościnnymi. Wymagająca opera Mozarta miała być dla nich sprawdzianem umiejętności i przepustką do zasilenia na stałe Zespołu Państwowej Opery we Wrocławiu. Recenzenci docenili kunszt jaki zaprezentowały w roli Królowej Nocy Krystyna Tyburowska i Antonina Kowtunow (w przedstawieniu premierowym tę trudną partię wykonywała znana sopranistka Bogna Sokorska). Interesująco zaprezentowali się Antoni Bogucki i Stanisław Jura jako Papageno. Postać Paminy była wykonywana przez debiutującą dopiero na scenie operowej Marię Sartovą. Kierownikiem muzycznym spektaklu była Zofia Urbanyi-Świrska, choreografię opracował Henryk Sawicki, a chórzystów przygotował Lucjan Laprus. Ostatni raz spektakl w tym pomyśle aranżacyjnym zagrano 27 sierpnia 1976 r.

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; na zdjęciu: Pamina – Maria Sartova, Papageno – Antoni Bogucki; fot. Janusz Matzner

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 15.07.1972; na zdjęciu: Papageno – Stanisław Jura; fot. Maciej Kański

***

Aż 19 lat wrocławianie czekali na kolejną realizację tej jednej z najpopularniejszych oper Wolfganga Amadeusa Mozarta. Nowa premiera odbyła się 11 marca 1995 r. Była to niezwykła inscenizacja, gdyż stworzona przez kontrowersyjnego Janusza Wiśniewskiego. Sam reżyser tak mówił o utworze: „w tej operze szanuję piękną myśl obrazowaną muzyką”, a o swojej koncepcji dodawał: „Stworzę świat taki, jaki lubię. Chce uruchomić te wszystkie moje ukochane postacie, które wypełnią sens tej opowieści” (Elżbieta Szczucka, Moim przekleństwem jest brak czasu, „Gazeta Robotnicza”, 27.02.1995).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu od lewej: Tamino – Andrzej Kalinin, Druga Dama – Maria Łukasik, Trzecia Dama – Elżbieta Kaczmarzyk, Papageno – Jacek Ryś, Pierwsza Dama – Agata Młynarska; fot. Marek Grotowski

Wykorzystał on bohaterów wprowadzonych przez muzykę Mozarta i libretto Schinkanedera i nałożył na nich swoje własne wyobrażenia i lęki tworząc oniryczny, trochę upiorny, ale przede wszystkim umowny świat. Wbrew tradycyjnym inscenizacjom Wiśniewski całkowicie odarł pierwowzór z baśniowości oraz symboliki masońskiej. Jako scenograf na scenie stworzył on klaustrofobiczną przestrzeń. Jak sam to określił: „Pokój-teatrzyk, w którym może zdarzyć się wszystko, od narodzin do śmierci” (Kazimierz Sobolewski, Janusz Wiśniewski, „Kurier Polski”, 31.03.1995).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu scena zbiorowa, od prawej: Papageno – Jacek Ryś; fot. Marek Grotowski

Jego wyrazista inscenizacja zdecydowanie nie pozostawiała widzów i recenzentów obojętnymi. Szczególne wrażenie robiła scena próby ognia i wody, jak gdyby wprost zaczerpnięta z teatru Kantora, gdzie korowód współczesnych zjaw szczelnie wypełnia obraz malujący się przed oczami widzów. O tej niezwykłej realizacji pisał zachwycony Stefan Drajewski: „Wiśniewski udowodnił, że i opera może grzeszyć wielką teatralna urodą (…) udowodnił, że można śpiewać pięknie i grać, a nie odgrywać wejścia i zejścia” (Stefan Drajewski, Flet w pokoju Wiśniewskiego, „Gazeta Robotnicza”, 15.03.1995).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu scena ze spektaklu; fot. Marek Grotowski

W spektaklach występowali artyści Opery Wrocławskiej. Partię Królowej Nocy śpiewała Jolanta Żmurko, Paminę zagrała Aleksandra Lemiszka, Jacek Ryś wcielał się w postać Papagena, zaś Andrzej Kalinin odgrywał rolę Tamina. Ponadto uwagę przykuwali również Radosław Żukowski jako Sarastro, Janusz Zawadzki jako Kaznodzieja i Wojciech Krzysztyniak grający Monostatosa. W rolach dam dworu mrocznej władczyni występowały Agata Młynarska, Maria Łukasik i Elżbieta Kaczmarzyk. Kierownictwo muzyczne nad spektaklem premierowym sprawował debiutujący w tej roli Krzysztof Dziewięcki. Przedstawienie to 16 czerwca 2000 r. było grane również w ramach pierwszego Letniego Festiwalu Operowego jako przedstawienie plenerowe w Sukiennicach Wrocławskiego Rynku, orkiestrą dyrygował wówczas Tadeusz Zathey.  

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu scena zbiorowa, na pierwszym planie: Tamino – Andrzej Kalinin; fot. Marek Grotowski

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu: Papageno – Jacek Ryś; fot. Marek Grotowski

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 11.03.1995; na zdjęciu scena zbiorowa, od lewej: Papageno – Aleksandra Lemiszka, Pamina – Aleksandra Lemiszka, Sarastro – Radosław Żukowski; fot. Marek Grotowski

***

Po awangardowej realizacji Janusza Wiśniewskiego następna wrocławska inscenizacja Czarodziejskiego fletu Wolfganga Amadeusa Mozarta była już bardziej konwencjonalna. Choć warunki w jakich powstawała nie miały wiele wspólnego z tradycyjnym działaniem Zespołu Opery Wrocławskiej. Premiera, którą zaplanowano na 24 marca 2000 r. odbyła się w… Teatrze Współczesnym! Gościnna prezentacja dzieła Mozarta na scenie tamtego teatru była wymuszona trwającym od 1997 r. remontem. Nowa realizacja powstała we współpracy z Akademią Muzyczną we Wrocławiu. Obsada jednego z pierwszych przedstawień była złożona wyłącznie ze studentów tej uczelni. Ówczesna adeptka Akademii Muzycznej – Aleksandra Kurzak wykonywała wtedy arcytrudną partię Królowej Nocy, już w towarzystwie profesjonalnych artystów Opery Wrocławskiej.

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu od lewej: Pamina – Natalia Kovalova, Królowa Nocy – Aleksandra Kurzak; fot. Marek Grotowski

Reżyserem spektaklu był Waldemar Karst, który w latach 1962-1982 był pierwszym tancerzem w Operze Wrocławskiej. Jak sam pisał o swojej koncepcji w programie spektaklu: „Najważniejszy jest dla mnie kompozytor, muzyka. Jestem wierny muzyce. To muzyka mnie inspiruje w tym dziele. I oczywiście libretto. Swoje pomysły dostosowuję do muzyki. Nigdy na odwrót. W muzyce tkwi cała reżyseria i inscenizacja. Nic tutaj nie trzeba wymyślać”. Swoje założenia zrealizował on w pełni, co docenili recenzenci: „nie znajdziemy w spektaklu żadnych śmielszych pomysłów inscenizatorskich, ale też żadnej próby unowocześniania Mozarta na siłę. Jest szacunek do baśniowego libretta Schikanedera i do całej tradycji wystawiania Zauberflötu jest czytelność akcji i niezbędna lekkość” (Artur Bielecki, Mozart dla wszystkich, „Gazeta Wyborcza”, 27.03.2000).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu w środku od lewej: Pamina – Natalia Kovalova, Sarastro – Radosław Żukowski, Tamino – Andrzej Kalinin; fot. Marek Grotowski

Plastycznego wyrazu realizacji Karsta dodały również proste, ale bardzo barwne dekoracje i kostiumy Małgorzaty Słoniowskiej. Teatr Współczesny nie był przestrzenią łatwą do okiełznania przez artystów opery. Głównym problemem był brak orkiestrionu. Muzycy współdzielili z publicznością widownię. Na potrzeby premiery wymontowano dwa pierwsze rzędy foteli i właśnie stamtąd popłynęły liryczne dźwięki dzieła Mozarta (ściśniętych artystów, dyrygenta i mikrofon widać na poniższym zdjęciu).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu od lewej: Tamino – Andrzej Kalinin, Papageno – Andrzej Witlewski, Trzecia Dama – Elżbieta Kaczmarzyk-Janczak, Druga Dama – Agnieszka Rehlis, Pierwsza Dama – Jolanta Żmurko; fot. Marek Grotowski

Kierownikiem muzycznym podczas przedstawień był Tadeusz Zathey, który w tych trudnych warunkach potrafił wydobyć wszystkie walory Czarodziejskiego fletu. W prasie doceniono talent muzyczny i aktorski wykonujących rolę Trzech Dam solistek: Jolanty Żmurko, Doroty Dutkowskiej i Barbary Krahel. Pochwały otrzymali także Taras Ivaniv jako Tamino, Radosław Żukowski jako Sarastro i Edward Kulczyk jako Monostatos. Mocno wyróżniał się podczas spektakli Jacek Jaskuła w roli Papagena – „śpiewający otwartym, dźwięcznym barytonem. Wydaje się, że to głównie jego emocjami żyje przedstawienie” (Artur Bielecki, Mozart dla wszystkich, „Gazeta Wyborcza”, 27.03.2000).

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu: Papagena – Ewa Murawska, Papageno – Jacek Jaskuła; fot. Marek Grotowski

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu: Papagena – Dorota Dutkowska, Papageno – Andrzej Witlewski; fot. Marek Grotowski

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu: Sarastro – Radosław Żukowski, Pamina – Ewa Czermak, oraz artyści chóru; fot. Marek Grotowski

Wolfgang Amadeus Mozart – Czarodziejski flet, premiera: 24.03.2000; na zdjęciu: scena ze spektaklu; fot. Marek Grotowski

Kolejne inscenizacje Czarodziejskiego fletu Wolfganga Amadeusa Mozarta zrealizowane już po zakończeniu generalnego remontu gmachu Opery Wrocławskiej poznacie już w następnym tygodniu w drugiej części tekstu!